توضیحات
گاراژ حمل بار حوالی سالهای ۱۳۱۰ خورشیدی واقع در خیابان سعدی شیراز
با سفر شاهان قاجار به اروپا و آشنایی نسبی حاکمان ایرانی با فرهنگ اروپایی، روابط فرهنگی گسترش یافته، ابزار و کالاهاي جدیدي وارد ایران شد. برخی از این کالاها و مظاهر جدید در تغییر شیوه زندگی مردم و بروز تحولات اجتماعی نقش زیادي داشتند. با روي کار آمدن سلسله پهلوي در ایران این تغییرات بیشتر و محسوستر شد.
از جمله مهمترین این تغییرات، تغییر وسایل حمل و نقل شهري، رشد شهرسازي به شکل جدید و تغییر پوشاك مردم بود. سیر پیشرفت و تحول و دگرگونی در جامعه شهري به یکباره انجام نشد و این سیر با تغییري نه چندان سریع صورت گرفت.
در این مقاله برآنیم تا با استفاده از عکسهای قدیمی باقیمانده در آرشیو عکاسان بزرگی چون مرحوم چهره نگار و بررسی آنها، این تغییرات و سیر تحول جامعه ایرانی را در روند مدرن شدن بررسی کنیم. مکان مورد تحقیق شهر مهم و فرهنگی شیراز در جنوب ایران است و زمان مورد تحقیق حدود پنجاه سال، از اوایل قرن بیستم میلادي تا دهه شصت است. این تحقیق تنها در بردارنده تجزیه و تحلیل تغییرات بر اساس این عکسها است و به شایست و ناشایست بودن نوع و شیوه تغییرات کاري ندارد.
انقلاب صنعتی در اروپا تحولات بزرگی را در پیشرفت علم و فنآوري در پی داشت. اینپ یشرفتها ابتدا در اروپا و به تدریج به کشورهاي دیگر نیز انتقال یافت . در ایران پیشرفت علمی با حاکمیت در ارتباط نزدیک بود. در دوره قاجار ابتدا عباس میرزا و سپس امیرکبیر براي دستیابی به فنآوريهاي جدید اقداماتی انجام دادند اما قدرت و نفوذ درباریان و جوانی و بیتدبیري شاه حرکت این پیشرفتها را بسیار کند کرد. با این حال دارالفنون که از اقدامات امیرکبیر بود، پس از مرگ او هم همچنان برپا بوده و در انتقال علم و فنآوري نقش مهمی را ایفا کرد . در سفر ناصرالدینشاه به اروپا وي درصدد انتقال برخی از فنآوريها برآمد اما در این زمان، روحیه مستبدانه شاه همچنان مانع بزرگ انتقال فنآوريها بود و تنها آنچه مورد علاقه شاه واقع میشد مورد توجه قرار میگرفت. ورود ماشین، یا هنر عکاسی، یا موسیقی برخاسته از همین علاقه شاه بود. با این حال سیر حرکت تحولات جدید در عناصر مهم شهري همچنان به حرکت خود ادامه میداد. سیر تحول در جامعه شهري بیش از همه در تهران صورت گرفت. حضور سفرا وکارگزاران اروپایی، مدرسه دارالفنون، سفر شاه به اروپا و تحولات جهانی، عناصر شهري و ازجمله وسایل حمل و نقل، پوشاك، مصالح ساختمانی و معماري خانه ها را با تغییر و تحول روبرو ساخت. هرچه به پایان دوره قاجار نزدیک میشویم سیر حرکت این تحولات بیشتر می شود اما به دلیل سنتی بودن جامعه ایران، این روند مدرن شدن سریع نیست. این مقاله بر آن است تا با استفاده از عکسهاي موجود از شیراز در طی حدود شش دهه،سیر حرکت از سنت به سوي مدرن شدن را در برخی عناصر شهري، مورد توجه قرار دهد. این عناصر وسایل حمل و نقل، شهرسازي و پوشاك مردم را شامل میشود. در واقع سیرتحولات در عناصر شهري در دوره مورد نظر از دیدگاه مردم شناسی تصویري مورد مطالعه قرار میگیرد.ادبیات نظري یکی از مباحث جالب در موضوع انسانشناسی، مبحث انسانشناسی تصویري است. انسانشناسی تصویري در دو بخش اصلی عکس و فیلم به ارتباط بین انسانشناسی و هنرهاي بصري می پردازد. از جمله متخصصان پیشکسوت در این موضوع ژان روش انسانشناس و فیلمساز فرانسوي است. وي در طول حدود 60 سال فعالیت حرفهاي در این زمینه، بیش از 100 فیلم مردمنگارانه ساخت .از دیگر متخصصان این موضوع رولان بارت است که زمینه اصلی تحقیقات وي در مورد ارتباط عکس و انسانشناسی است. به گفته وي : چون عکس، رخداد محض است و نه هیچ چیز دیگر، برعکس متن که به دلیل تاثیرنامنتظر یکتک واژه، قادر به عوض کردن شکل جمله از توصیفی به خبري است، نتیجه اش بیدرنگ همان جزییاتی است که بنمایه دانش قومنگارانه است .هدف نگارنده آن است که در این مقاله گوشهاي از سیرحرکت تحولات در جامعه شهري در برخی از مهمترین عناصر شهري را به روایت تصویر بیان دارد.
سوم خیابان فردوسی.
چهارراه زند مرکز اصلی شهر پس از شهرسازي به صورت جدید است. فاصله میدان امام حسین (ع) یا فلکه استانداري تا چهارراه زند، نخستین خیابانی است که در شیراز به شکل
امروزي ساخته شده است. خیابان سعدي نیز در راستاي خیابان زند ساخته شده و راه ارتباطی ورودی شهر و دروازه قرآن و دروازه اصفهان به سمت مرکز شهر بوده است. خیابان فردوسی نزدیکترین محل به دروازه قرآن، ورودی اصلی شهر به سمت شمال است و به همین دلیل نخستین گاراژها برای حمل بار و سپس مسافر در این خیابان احداث شده اند. نخستین عکس از این مجموعه، مربوط به سال ۱۲۸۰ خورشیدی و پیش از ورود ماشین به شیراز است. ماجرای عکس درباره ورود حاکم جدید شیراز (نظام الملک) به شهر است و بزرگان و مردم به استقبال وی رفته اند.
ورود حاكم جديد شيراز (نظام الملک) به شهر و بزرگان و مردم كه به استقبال وی رفته اند
محل استقبال در تاریخ معاصر شیراز جایگاه اجتماعی خاصی دارد. صحرای مصلی از نواحی بسیار مهم شیراز در طول تاریخ و به ویژه دوره معاصر است. این صحرا در نزدیکی دروازه قرآن، دروازه ورودی به شیراز از سمت شمال واقع است. در دوره قاجار تعدادی بنا وباغ در این ناحیه از اهمیت زیادی برخوردار است. از جمله این بناها یکی قربانگاه و دیگری باغ نو است. باغ نو در صحرای مصلی در نزدیکی دروازه قرآن و روبروی باغ جهان نما واقع است که توسط حسینعلی میرزا حاکم فارس در دوره فتحعلیشاه ساخته شده است . مکان مهم دیگر قربانگاه است. نام شناخت این مکان آن است که هر ساله در روز عید قربان، قربانی رسمی دولت در این محل صورت میگرفت و این قربانی کردن در تاریخ اجتماعی شیراز در دوره قاجار جایگاه خاصی داشت. تا پیش از مشروطیت هر سال از طرف فرمانفرمای شیراز یک شتر به نام شاه قربانی میشد. برای این منظور از روز اول ماه ذیحجه شتری را انتخاب میکردند. ابتدا دست و پا و سر شتر را حنا بسته و چشمهایش را سرمه کشیده، او را با زنگوله و پارچه های زربافت تزیین میکردند و هر روز با ساز و نقاره در
شهر میگرداندند . این مراسم با تفریح و شادی برای مردم همراه بود. در صبح روز عید قربان شتر را با دسته موزیک و نواختن موسیقی در حالیکه عده زیادی از فراشان، تفنگچیان و سپس مردم شتر و ساربان را همراهی میکردند، به محل قربانگاه برده طی مراسم خاصی شتر را قربانی میکردند.
از دیگر کارکردهای قربانگاه، محل استقبال مردم از حاکم جدید بود و عکس در این محل گرفته شده است. از آنجا که با دروازه ورودی شهر یعنی دروازه اصفهان فاصله زیادی ندارد مردم سواره و پیاده به استقبال حاکم آمده اند.مکان عکس دیگر در خیابان زند و نزدیک به چهارراه زند است. تاریخ این عکس ۲۳ آذر ماه ۱۳۰۱ خورشیدی است .و ماجرای عکس دیگر درباره ورود احمدشاه به شیراز و استقبال مردم از وی است. احمد شاه در این سال، در بازگشت از اروپا از طریق بوشهر و کازرون وارد شیراز شد. به گفته استخر، از باغ جنت تا خیابان زند، طبقات مختلف مردم چند طاق نصرت برپا کرده بودند. شاه در نزدیکی بقعه سید ابوالوفا جایی که علما برای ورود شاه خیمه برپا کرده بودند ، ایستاد. در ماشین شاه، قوام الملک در صندلی جلو نشسته و شاه در عقب نشسته بود. پس از ایستادن، قوام الملک پیاده شده و در اتوموبیل را بر روی شاه باز کرد. شاه پیاده شد، در برابر
صف آقایان علما قرار گرفت و قوام الملک یکایک آقایان را معرفی کرد. آخرین طاق نصرت به اداره بلدیه تعلق داشت و عکس حاضر مربوط به این طاق نصرت است.
ورود احمدشاه به شيراز و استقبال مردم از وی
در دوره قاجار برپایی طاق نصرت برای جشنها، اعیاد ملی و مذهبی در شیراز رایج بود. در این عکس در دو سو، مردم از گروههای مختلف برای احمدشاه ابراز احساسات میکنند. از
ایستادن تعدادی بچه با نظم و لباسهای مرتب معلوم میشود که آنها دانش آموزان مدارس هستند. نخستین مدرسه به شیوه نوین در شیراز در سال ۱۲۸۲ خورشیدی برپا شده بود اینک نوزده سال از سال ساخت نخستین مدرسه در شیراز میگذشت و طی این مدت مدارس زیادی در شیراز تاسیس شده بود، از جمله مدرسه مسعودیه، مدرسه اسالمیه، مدرسه امامیه، مدرسه شریعت، مدرسه تربیت و چندین مدرسه دیگر و اینک در استقبال از ورود شاه به شیراز، دانش آموزان مدارس را به استقبال شاه آورده اند، رسمی که برای سالها ادامه داشت.
در وسط خیابان، احمدشاه با همراهانش با ماشین در حال عبور از خیابان هستند. در این زمان ماشین بیشتر در اختیار طبقات بالای اجتماع است و البته ورود ماشین به ایران آن هم در شکلها و نوعهای مختلف در حال افزایش است. در شیراز نیز تعداد محدودی ماشین وجود داشته است.
این عکس ، خیابان فردوسی یکی از محلهای اصلی حمل بار به شهرهای دیگر است. یکی از گاراژهای اصلی شهر در این خیابان واقع است .عکس بین سالهای ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۰ گرفته شده و تاریخ دقیق آن را نمیدانیم، اما از آنجا که در تصویر، تیر چراغ برق مشاهده میشود میتوان تا اندازهای تاریخ دقیق آن را یافت. کارخانه برق در شیراز در سال ۱۳۰۷ و در خیابان سعدی در نزدیک خیابان فردوسی تاسیس شد، در نتیجه این عکس باید بعد از سال ۱۳۰۷ گرفته شده باشد. در اين تصوير چند ماشين شخصی و باربری و يک درشکه برای حمل مسافر ديده میشود. بر پشت گالسکه درشکه از سوی نظميه، شماره درشکه نصب شده است .تا پیش از ورود ماشین به ایران، وسیله اصلی رفت وآمدهای مختلیف به ویژه در شهرها و روستاها با چهار پایانی چون اسب، قاطر و الاغ انجام میشد. با رواج ماشین روزبه روز استفاده از ماشین برای حمیل بار یا مسافر جایگزین وسیله های سابق شد، با این حال این تحول با کندی همراه بود و ماشین به سادگی و به سرعت جای خود را بین مردم باز نکرد. بر روی تابلوی گاراژ، نام گاراژ هند و ایران نوشته شده است. این گاراژ برای مدتها معروفترین گاراژ شیراز بود و این نام، نشان دهنده روابط بازرگانی ایران و هند در آن دوره است.
در این تصویر چند ماشین شخصی و باربری و یک درشکه برای حمل مسافر دیده میشود.
در فاصله دورتر فردی با دو الاغ در حال حمل بار است و در فاصله نزدیکتر مردی باکلاه پهلوی در حال دوچرخه سواری دیده میشود. در این عکس به خوبی میتوان همه نوع
وسایل نقلیه قدیم و جدید را مشاهده کرد. حمل کالا با الاغ و با وانت ، حمل مسافر با درشکه و با ماشین و همچنین استفاده از دوچرخه به عنوان وسیله ای جدید که پیش از این نبوده است. در مورد پوشاک باید گفت، در سال ۱۳۰۷ دولت مقرر کرد که تمام مردان به صورتد یکدست و به شیوه غربی لباس بپوشند. در طی این قانون استفاده از کلاههای سنتی، شال، قبا،سرداری، عبا، تنبان، بند تنبان، گیوه و ملکی ممنوع شده، مردم به جای آن باید از کلاه پهلوی،کت و شلوار، کمربند و کفش چرمی استفاده کنند. اینک به پوشاک مردم در این عکس میپردازیم. پوشاک مردم نیز تلفیقی از پوشاک قدیم وجدید است. عده ای کت و شلوار به تن کرده و کلاه جدید پهلوی استفاده کرده اند که بهترین نمونه آن مردی است که جلو درشکه ایستاده است. در چند قدمی وی، سه مرد با لباس محلی و کلاه قدیمی ایستاده اند که بنظر میرسد کارگر هستند. جالب آنکه در جلو گاراژ چند نفر باکت و شلوار اما با کلاه دوره قاجار دیده میشوند و آنکه درست در جلو گاراژ ایستاده، کت وشلوار جدید را با کلاه و کفش قاجاری تلفیق کرده است. این عکس از لحاظ تاریخ گرفتن عکس، تاییدی بر گفته پیشین است که بعد از سال ۱۳۰۷ گرفته شده است. همچنین حضور مردم با پوشاک مختلف قدیمی و جدید بیانگر این موضوع است که این قانون هنوز به طور
کامل اجرا نشده و هنوز بسیاری از مردم و به ویژه کارگران و روستاییان همچنان به پوشیدن لباسهای سنتی تمایل دارند. این قانون از روز اول فروردین ماه سال ۱۳۰۸ اجرا شد و فقط
علما از آن معاف بودند. به روستاییان نیز یک سال فرصت داده شد. اما در عکسهای بعد میبینیم که پس از گذشت یک سال نیز پوشیدن لباسهای سنتی و قدیمی همچنان رایج است. ساختمانها همه جدید و با معماری و مصالح جدید ساخته شده اند، زیرا این بخش از شهر خارج از بافت قدیم و تاریخی قرار دارد. بر پشت کالسکه درشکه از سوی نظمیه، شماره درشکه به فارسی و انگلیسی نصب شده
است. (۲۵/25 نظمیه شیراز) شاید این درشکه به انگلیسیها تعلق داشته، یا شاید به دلیل سکونت تعدادی انگلیسی در شیراز نمره آن به هر دو زبان نوشته شده است. هر چه هست این نوع شماره گذاری با گاراژ هندیها مرتبط است. شیوه ایستادن افراد در این عکس بر ما معلوم میکند که عکاس از آنها خواسته است تا بیحرکت باشند با این حال چند نفر در حال حرکتاند. این عکس زمانی گرفته شده که هنوز استفاده از ماشین به صورت غالب در نیامده، و رواج عمومی نیافته است، اما از آنجا که این خیابان بیشتر محل ورود و خروج ماشینهای باربری به شهرهای دیگر است، تعداد ماشینها بیشتر از وسایل نقلیه قبلی، یعنی چهارپایان است. البته عکس اصلی بزرگتر بوده است. در عکس حاضر در این مقاله سر در گاراژ تابلو آن و چند نفری که در کنار در ایستاده اند مشخص نیست.
عکس برداری از سمت پل علی ابن حمزه (ع) به طرف دروازه اصفهان دهه چهل خورشیدی
عکس بعد عکس اصلی مورد بحث است. مکان آن چهارراه زند است و عکاس از خیابان توحید فعلی (داریوش سابق) ، خیابان سعدی و وسط چهارراه و ابتدای خیابان زند به سمت میدان امام حسین (ع) فعلی را به تصویر کشیده است. تاریخ عکس سال ۱۳۱۰ شمسی است.
چهار راه زند شیراز ۱۳۱۰ خورشیدی ، جهت عکس به سمت خیابان سعدی و دروازه قرآن گرفته شده است
این عکس از جهات مختلف قابل تبیین و تحلیل است. در سمت چپ پنج ماشین کرایه کش در انتظار مسافر هستند. در آن سوی خیابان همسو با ماشینها، دو درشکه نیز منتظر
مسافر هستند. در این تاریخ در چند محل شیراز، خیابان کشی صورت گرفته است اما هنوز در بسیاری از مراکز اصلی شهر به ویژه در محلات، خیابانی وجود ندارد و معابر همچنان مانند گذشته است،
چهار راه زند ، جهت عکس به سمت خیابان سعدی است
به همین دلیل بیشترین تجمع ماشین در همین چهارراه زند یا در مکانهای مشابهی است که در مجموع تعداد این مکانها اندک است. با این توضیح باید گفت که به احتمال زیاد تعداد ماشین موجود در عکس بیشترین تعداد ماشین برای مسافربری در این مکان است
چهارراه زند شیراز ، جهت عکس به سمتی است که ارگ کریمخان زند در پشت دیده میشود
و از آنجا که هنوز تعداد ماشین زیاد نیست، میتوان نتیجه گرفت که استقبال از استفاده ازماشین به جای درشکه هنوز در بین مردم رایج نشده است. در سمت راست عکس، تعدادی چهارپا همراه با صاحبانشان در حال حرکت هستند. در قسمت جلو عکس، یک گاری در حال حمل سنگ است و گاریچی در حال هدایت اسب پیر «یابو» است. در پشت سر وی یک خرکچی با تعداد هفت الاغ در حال حرکت هستند .در وسط چهارراه گروه دیگری از خرکچیها در حال ورود به خیابان سعدی هستند. در ابتدای خیابان سعدی نیز گروه دیگری از الاغها در حال آوردن بار به این سوی چهارراه
هستند. از آنجا که در این زمان ساخت وساز شهری رونق زیادی داشته است، بیشترین بار چهارپایان مصالح ساختمانی است. در حالی که پیش از این، از چهارپایان برای حمل انواع
کالاها همچون آرد، کود و یا کرایه به افراد استفاده میشده است. در این زمان نیز این کاربردها وجود داشته است اما در این عکس، بار همه چهارپایان مصالح ساختمانی است.نکته دیگر در این عکس ساخت وسازهای شهری به صورت جدید است. شواهد موجود در کتابها و دیگر عکسها معلوم میدارد که مصالح اصلی برای ساخت بناها و حتی اماکن عمومی بیشتر از خشت، گچ، آهک و تیر چوب بوده است اما در این عکس در دو ضلع خیابان سعدی، دو بنای جدید در حال احداث هستند. در سمت چپ، گاراژ بزرگی در حال ساخته شدن است که مصالح اصلی آن آجر است نه خشت، و کارگران در پشت بام در حال احداث طبقه دوم هستند. این بنا بعداً به شرکت مسافری سی ال ام (CLM) و بعداً به ایران پیما تبدیل شد.
چهار راه زند شیراز ، گاراژ ایران پیما ، دهه چهل خورشیدی
در پشت ساختمان، گاراژ واقع بود و توقف اتوبوسهای میان شهری و سوار و پیاده شدن مسافران در آنجا انجام میشد. در اواسط دهه شصت با افزایش تعداد ماشینها و شرکتهای مسافربری، پارکینگ عمومی اتوبوسها به محل دیگری انتقال یافت و در حال حاضر، این مکان،پارکینگ عمومی ماشینهای سواری است. در جلو گاراژ یک گاری دو اسبه در حال تخلیه مصالح ساختمانی است. در ضلع دیگر خیابان سعدی، ساختمان دیگری در حال ساخت است که مصالح اصلی آن هم آجر است. نکته دیگر در این عکس پوشاک افراد است. مانند عکس پیشین برخی لباسهای قدیمی
قاجاری را به تن کرده اند و برخی لباسهای جدید به سبک اروپایی و برخی هر دو را با هم تلفیق کرده اند. دو راننده ماشین با لباس جدید و با کلاه پهلوی دیده میشوند. لباس دو
درشکه چی جالب توجه است. یکی لباس قدیمی قاجاری بر تن دارد و دیگری لباس جدید با کلاه جدید. گاریچیِ پشت درشکه ها نیز لباس جدید بر تن دارد. اما گاریچی سوی دیگر
عکس با کفش، کلاه، ردا و شال قدیمی دیده میشود. خرکچیها همه لباس قدیمی بر تن دارند و چند نفری که در حال پیاده روی هستند، برخی با لباسهای جدید و برخی با لباسهای قدیمی مشاهده میشوند. در گوشهای از عکس در ابتدای خیابان سعدی، سه زن با لباس قاجاری، چادر و روبنده در سایه دیوار نشسته اند. در حالی که در بخشهای زیادی از شهر دکانهای قدیمی وجود دارد، در روبروی عکس چند مغازه به شکل جدید و چادر (سایهبان) در بالای آن دیده میشود. همچنین در دو سوی خیابان، تیرهای چوبی برای برق نصب شده و خیابان برقکشی شده است، اما از لامپ برستونها خبری نیست. کارخانه برق در انتهای خیابان روبرو یعنی خیابان سعدی واقع است. خیابانی که به خیابان فردوسی منتهی میشود.
محل میدان شهدا یا شهرداری سابق شیراز . مسیر عکس به سمت غرب یا میدان ستاد شیراز است
عکس بالا ضلع دیگری از خیابان زند را نشان میدهد. عکس از میدان شهرداری فعلی گرفته شده است و سرتاسر خیابان زند را نشان میدهد. نقطه ای که ماشین در حال حرکت است، درست در وسط چهارراه زند است و دو ساختمان در دو ضلع خیابان سعدی در حال ساخت مشاهده میشود. این عکس نیز در سال ۱۳۱۰ گرفته شده است، اما تاریخ دقیق آن معلوم نیست. با بررسی دو عکس، نگارنده به این نتیجه رسیده است که به احتمال زیاد هر دو عکس در یک روز گرفته شده است. همچنین بررسی طول سایه ها در هر دو عکس و دقت در جهت های جغرافیایی نشان میدهد که عکسها احتمالا بین ساعات ۹ تا ۱۱ صبح گرفته شده است. در عکس چند تن از افراد نظمیه با لباس نظمیه مشاهده میشوند. در پشت سر آنها چند کارگر مشغول آب پاشی به خیابان برای دفع گرد و خاک هستند و لباس آنها نشان میدهد که به احتمال زیاد کارگران اداره بلدیه (شهرداری) هستند. بیشتر بودن تعداد افراد نظمیه نسبت به کارگران آب پاش سوال برانگیز است. در بررسی بیشتر معلوم شد این کارگران در واقع جزو زندانیان هستند و بنا به توافق رییس قشون شیراز با اداره بلدیه قرار شده تا زندانیان هر روز خیابان جدید زند را آبپاشی کنند . به این دلیل تعداد افراد نظمیه از کارگران بیشتر است. در عکس مشابه دیگری از همین عکاس و از زاویه متفاوت هم باز تعداد افراد نظمیه بیش از کارگران است.د ر عکس بعد اگرچه ماشين كمتر ديده میشود اما شواهد نشان میدهد كه استفاده از ماشين بسيار بيشتر از چند سال قبل شده است.
چهار راه زند شیراز ، جهت ایستادن به سمت خیابان سعدی و دروازه قرآن حدود ۱۳۱۰ خورشیدی
طبق روال عکاسی در آن زمان، از افراد خواسته شده که حرکت نکنند اما گویا یکی از پاسبانها دیر متوجه شده است. در گوشه ی دیگر تصویر زنی با لباس دوره قاجار در حال راه رفتن است. دو ماشین در خیابان در حال تردد هستند و دو درشکه نیز به انتظار مسافران ایستاده اند. در سوی دیگر عکس یک خرکچی در حال تخلیه بار است که مصالح ساختمانی هستند. در واقع در این سالها شاهد نوعی اختلاط و حتی درهم ریختگی فرهنگی در چند نمود مهم فرهنگی یعنی حمل ونقل، ساختمانها و پوشاک مردم هستند. میتوان حدس زد که دیگر جنبه های فرهنگ مردم نیز در شهرها دچار این درهم ریختگی شده است. به این ترتیب میتوان گفت عکسها به خوبی دوره گذر از سنت به مدرن شدن را نشان میدهند. در این زمان بین مروجان و صاحبان ابزار سنتی و مدرن اختالفاتی وجود داشته است، مثال درشکه چی، راننده ماشین را رقیب خود میدانسته است .در ضلعی از خیابان زند، درشکه ای مشاهده میشود که به انتظار مسافر ایستاده است. در ابتدای خیابان سعدی نیز درشکه در حال عبور است و الاغی با بار میوه دیده میشود. بهترین میوههای محلی در شیراز در باغهای قصردشت پرورش مییابد. تا حدود چهل سال قبل قصردشت، خارج از شیراز و از نواحی ییلاقی آن به شمار میرفت اما اکنون بخش مهمی از شهر شیراز شده است. در این ناحیه بیش از هزار هکتار باغ میوه وجود دارد که از گذشته، هم تامین کننده میوه شیراز بوده و هم در خوش آب وهوا بودن شهر نقش داشته است.
چهار راه زند شیراز جلو گاراژ ایران پیما ، آزین بندی به مناسبت جشن ورود مسئولین دهه ۲۰
در گذشته نه چندان دور، باغداران، میوه های خود را بر الاغها بار میزدند و نزدیکیهای سحر به طرف شیراز حرکت می کردند. به این افراد طوّاف میگفتند ) . محل تجمع آنها در مرکز شهر و جایی به نام کَل مشیر بود، میدان کوچکی منتهی به خیابان توحید (داریوش سابق) . گاه این افراد در اطراف، یا نزدیکی کَل مشیر هم به کسب وکار مشغول می شدند. در این عکس یکی از طوٌافها در ابتدای خیابان سعدی که به کل مشیر نزدیک است مشغول کسب وکار است.اگرچه در عکس تعداد ماشین کمتری دیده میشود، اما شواهد نشان میدهد استفاده ازماشین نسبت به سالهای قبل، بسیار بیشتر شده است. در وسط چهارراه، سکوی مدوری برای ایستادن پلیس ساخته شده و بر بالای سر پلیس چتری (سایهبان ) قرار گرفته است.
این مسأله بیش از همه نشان دهنده رواج بیشتر ماشین در بین مردم است.چهارراه و خیابانهای اطراف پیشرفت کرده است، علاوه بر تیر برق، نیز بر هر ستون،چراغ نیز قرار گذاشته شده است. بر تعداد کابلها بر ستونها افزوده شده است و برق کشی گسترش یافته است. تعداد مغازه ها افزایش یافته و دو ساختمان نبش خیابان سعدی کامل شده اند. اگرچه هنوز برخی از افراد لباسهای قدیمی را بر تن دارند، اما اکثر افراد با پوشاک جدید مشاهده میشوند. با این حال برخی از افراد کلاه جدید را با ردایی قدیمی درهم آمیخته اند. درمجموع عکس نشاندهنده حرکت سریعتر تحولات در عناصر یاد شده است.مکان عکس بعد ، خیابان سعدی، و محل تجمع ماشینهای آماده حمل بار است.
این عکس مربوط به سال ۱۳۲۵ است. ماشینهای موجود بیانگر مضمون و محتوای عکس هستند . رواج بیشتر استفاده از ماشین و عادی شدن وجود آن نزد مردم. اما از لحاظ پوشاک نکته جالب، وجود برخی افراد با همان لباسهای قدیمی است. اگرچه تعداد این افراد بسیار کم است، اما وجود دو نفر در سمت چپ با لباسهای قدیمی و یکی از راننده ها یا ماشین دارها با کراوات، در وسط عکس بسیار جالب است. در این عکس بیشتر افراد بدون کلاه هستند،
مسأله ای که تا این زمان در تاریخ پوشاک ایران سابقه نداشته است. اینک تنوع کلاه در جنس و بافت و شکل، به تنوع در مدل موها انتقال یافته است. بازنمایی تحول در چند عنصر شهری در شهر شیراز در نیمه اول قرن بیستم …
عکس بالا قسمتی از خیابان زند و چهارراه زند را نشان میدهد. تاریخ دقیق عکس معلوم نیست اما مربوط به سالهای بین ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۵ است. این عکس نشان میدهد خیابانها کامالً برای تردد ماشینها آماده شده اند. خیابان آسفالت است. رفت وآمد ماشینها در دو سوی خیابان کاملا تفکیک شده و در وسط چهارراه، پلیس نظم دهنده عبور و مرور
ماشینها است. در چهارراه چراغ راهنما نصب کرده اند، اما به نظر میرسد که به آن توجهین نمیشود، یا شاید برق رفته باشد. زیرا ماشینها از چهار جهت در حال حرکت اند، یا شاید به دلیل کم بودن ماشین و تردد، پلیس و مردم نسبت به رعایت نظم بیتوجه هستند. این خصوصیت هنوز هم ادامه دارد و تصور میشود با نبود ترافیک، نیازی به رعایت نظم به ویژه ضرورتی در توجه به چراغ راهنما وجود ندارد. نوع ماشینها فورد، فیات، اپل و فولکس مربوط به دهه شصت و هفتاد میالدی است. در این عکس، هم ماشینهای شخصی و هم سرویسهای عمومی (تاکسی، اتوبوس و سرویس مهد کودک ) مشاهده میشود. تنها اثری که نشانی از قدیم را به همراه دارد، در قسمتی از گوشه سمت راست عکس دیده میشود. در تصویر یک گاری مشاهده میشود که به جای استفاده از اسب و یابو، فرد باربر، بارها راجابجا میکرده است. احتماالً صاحب آن در گوشه ای به انتظار بار نشسته است. اما در اینسوی عکس در سمت چپ، باربر دیگری با گاری دستی، جعبه ای چوبی را به جایی میبرد. اگر چه در این زمان ماشین کامالً رواج یافته و از درشکه های مسافربر استفاده نمیشود، اماتنوع ماشینها و کارکرد آنها زیاد نیست. هنوز وانتبار یا کامیونهای کوچک نفتکش زیادنشده و کاربردشان کم است، در نتیجه این نوع گاریها و یا درشکه هایی که با استفاده از اسب به محلات نفت میبرند در شیراز و شهرهای دیگر، کاربرد زیادی دارند.ساختمانهای متعددی در عکس مشاهده میشود که پیش از این نبوده است. بسیاری ازاین بناها به سبک معماری جدید و با مصالح جدید ساخته شده اند. شیروانیها از نوع جدید هستند. در وسط خیابان، ستونهای برق فلزی با دو المپ بزرگ تعبیه شده است. نخلهای زینتی وسط باغچه را در مقابل سرما پوشانده اند و بین درختها، گلکاری شده است. در پیاده رو نیز برای باغچه ها با نرده حفاظ درست کرده اند و در کنار نرده ها به فاصله های منظم صندلیهای سیمانی ساخته شدهاند. همچنین در پیاده رو با ستون برق تزئینی، المپ و روشنایی ایجاد کرده اند. در دو سوی خیابان سعدی دو کیوسک روزنامه فروشی هم قرار دارد. پوشاک اکثر افراد به شیوه جدید است. مردها کت و شلوار بر تن دارند و عموماً کلاه برسر نگذاشته اند. با این حال در سمت چپ عکس، در پیاده رو یک کارگر ساختمانی با لباس قدیمی که در آن زمان بیشتر در روستاها استفاده میشده، با بیلی که بر شانه اش گذاشته، مشاهده میشود. پایینتر از او نیز مردی با کت و کلاه پهلوی دیده میشود. به احتمال زیاد هر دو روستایی هستند و این پوشاک در محل زندگی آنها رواج داشته است.در این عکس تنها سه زن با چادر دیده میشوند و با توجه به اینکه در این عکس تعدادزنان زیاد نیست نمیتوان بر اساس آن تحلیلی ارائه داد. به هرحال از وضعیت پوشاک زنان در این زمان اطلاع دقیق نداریم. این عکس نشان میدهد در این زمان، سنتهای گذشته در استفاده از وسایل حمل و نقل، ساختمان و پوشاک به سوی مدرن شدن گام برداشته اند و تاکید بر استفاده از وسایل و امکانات جدید است. در واقع عکس گویای پایان دوره گذر است و البته میدانیم که پایان دوره گذر یا
ورود به دوره مدرن به معنای عدم استفاده کامل از سنتها نیست. چنانکه در زمان تهیه عکس و حتی تا زمان حال هم در شیراز و برخی از شهرها، باغداران میوههای خود را از باغهای اطراف شهر با الاغ به مرکز شهر میآورند.
چهار راه زند دهه پنجاه خورشیدی
نتیجه گیری
فرجام سخن آنکه، عکسهای موجود سیری از شهرسازی، شهرنشینی و تغییر وسایل نقلیه شهری و به دنبال آن ساختمان و پوشاک را بیان میکنند و میتوان بر اساس آنها دورهای از سیر پیشرفت در تاریخ اجتماعی ایران و شهر شیراز را شناخت. این عکسها بیان کننده مراحل تغییر مصالح و طرح بناها، پوشاک مردم و وسیله نقلیه در دورهای است که تحولات، جامعه را به سوی مدرن شدن هدایت میکند و به همین دلیل عکسها اهمیت خاصی دارند.
نقد و بررسیها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.